Uczucia, emocje – nasz wewnętrzny kompas?

Emocje i uczucia – te dwa pojęcia w języku potocznym funkcjonują jako synonimy- wyrażenia tożsame. Tymczasem w nauce rozumiane są jako zjawiska spokrewnione ze sobą, ale jednak odrębne byty. W codziennym życiu wielu z nas odnosi się tak do jednych, jak i do drugich z pewnym dystansem, a nawet lekceważeniem. Często uważamy, że zajmowanie się uczuciami do strata czasu, zajęcie dla słabeuszy, kobiet, dzieci. Niemało jest ludzi święcie przekonanych, że uczucia ich nie dotyczą, że oni żadnych uczuć nie przeżywają. A kiedy udaje im się odkryć ( najczęściej przy pomocy terapii), że w każdej sekundzie ich życie aż kipi od emocji, są tym odkryciem tak zafascynowani, jak zafascynowany był bohater komedii Moliera „mieszczanin szlachcicem” pan Jourdain, który nie mógł wyjść z podziwu, że „cale życie mówi prozą”. Witajcie w świecie uczuć i emocji

przeczytaj też: uczucia, emocje, afekt – czym są i czym się od siebie różnią?

Może próbowaliście kiedyś wyobrazić sobie jak wyglądałby świat i życie człowieka gdyby nie było w nim uczuć i emocji? Próba odpowiedzi na to pytanie, paradoksalnie pokazuje nam jak ogromną rolę pełnią w naszym życiu. Przygotowując się do pisania tego artykułu przewertowałem Internet ciekaw jakie odpowiedzi jego użytkownicy przygotowali na to pytanie. Wybrałem kilka, najciekawszych moim zdaniem odpowiedzi:

„Byłoby okropnie, ludzie jak automaty. Nie byłoby szczęścia i radości”. „ Świat wyglądałby gorzej, niż wygląda dzisiaj. Ludzie bez uczuć przecież zrujnowaliby ten świat szybko”. „ Z jednej strony, chociaż w małym stopniu byłoby lepiej, bo oszczędziłoby to ludziom smutków spowodowanych rożnymi wydarzeniami. Ale z drugiej strony ludzie nie odczuwaliby radości, co wiązałoby ze sobą taką sztywność i brak życia”.

I wiele, wiele innych wypowiedzi porównujących, hipotetycznych nie przeżywających uczuć ludzi do maszyn, automatów, kamieni. Wskazujących na szarość, beznadzieję i ( paradoksalnie) na smutek takiego właśnie obrazu świata i ludzi.

Czym uczucia różnią się od emocji?

Temat jest bardzo złożony i rozległy. Spróbuję przybliżyć go w sposób możliwie najprostszy i treściwy.
U źródeł naszego życia emocjonalnego leżą emocje. Słowo emocja jest pochodzenia łacińskiego e movere – „ w ruchu”. Psychologia określa (najprostsza definicja jaką udało mi się znaleźć) emocję „jako świadome lub nieświadome silne, względnie nietrwale gwałtowne stany afektywne o silnym zabarwieniu i wyraźnym wartościowaniu, poprzedzone jakimś wydarzeniem i ukierunkowane”. innymi słowy emocja to bodziec plus nasza reakcja. Emocjami reagujemy na bodźce płynące do nas ze świata zewnętrznego ( otaczającego nas świata odbieranego poprzez zmysły- wzrok, smak, zapach, dotyk), jak i te płynące z naszego ciała. Emocjami są gniew, wzruszenie, trema, strach, radość, zmęczenie.

Czy Ty też nie umiesz zapanować nad emocjami?

Czy zdarzyło ci się kiedyś zrobić coś, co zdawałoby się wyprzedzało twoją myśl? Na przykład powiedzieć coś czego potem żałowałeś? Ulec nieodpartej potrzebie przytulenia kogoś, a może szybkiego oddalenia się z jakiegoś miejsca? Może wyrzucałeś sobie tchórzostwo, bo nieodparty lęk zmusił cię do ucieczki z niebezpiecznego miejsca lub niebezpiecznej sytuacji? A może szybko podjąłeś decyzję, która potem okazała się nietrafna? (np. jakieś zakupy}. W takich sytuacjach być może przypomniałeś sobie słowa: „ najpierw myśl, potem działaj” a ty zrobiłeś na odwrót i nie wiedziałeś dlaczego znowu dałeś (używałeś nawet takiego określenia-prawda?) „ponieść się emocjom”? Nie przejmuj się (o ile nie wyrządziłeś sobie lub komuś nieodwracalnej krzywdy). Jesteś w dobrym towarzystwie-towarzystwie milionów ludzi Każdy człowiek ma na koncie takie doświadczenia. Prawdopodobnie to wszystko uczyniłeś pod wpływem silnych emocji( niektórzy jako synonim tego słowa używają określenia „afekt”)

Kiedy kształtują się emocje?

Bo emocje charakteryzują się tym, ze są silne i jak to mówi psychologia względnie nietrwałe. Emocje pojawiają się w naszym życiu bardzo wcześnie (niektóre już od urodzenia). Innych też uczymy się bardzo szybko ( w pierwszych miesiącach i latach życia- np. wstręt, ciekawość i zmartwienie są z nami od urodzenia, radość pomiędzy 4 a 6 tygodniem życia, smutek w między 3 a 4 miesiącem życia, wstyd około pól roku po narodzeniu a pogarda i poczucie winy około 2 roku życia). Emocje są czymś, co otrzymujemy od życia „ w pakiecie”. Uczucia zaś to specyficznie ludzie doświadczenia. Ale zanim o uczuciach to jeszcze chwilę o emocjach.
Emocje charakteryzują się tym, że stosunkowo łatwo rozróżniamy ich pozytywny (przyjemny) bądź negatywny charakter. Jest to tak zwany „ znak” emocji. Przyjemne emocje mobilizują w nas tendencje do podtrzymywania pewnej aktywności (radość mobilizuje nas do podtrzymywania lub szukania bodźca, który ją wywołał), nieprzyjemne (np. lęk) do unikania tego, co ten lęk spowodowało.
Każdy z nas pewnie doświadczył strachu, który trudno było opanować, albo równie trudną do opanowania radość? Mówimy wtedy o natężeniu emocji. Kiedy natomiast emocje sprowokowały nas do zachowań, które jak wyżej pisałem- być może wyprzedziły naszą myśl to za tym naszym zachowaniem stała tzw. treść emocji.

Jakie funkcje pełnią w życiu emocje? Czy zawsze warto nad nimi panować?

Napisałem tutaj o emocjach, ze pod ich wpływem czasami podejmujemy szybkie i nieprzemyślane decyzje. Decyzje, których potem często żałujemy? Czy to znaczy, ze emocje odgrywają w naszym życiu tylko albo przeważnie negatywne znaczenie? Nic z tych rzeczy! Przecież gdyby nie lęk nie zdawalibyśmy sobie sprawy z niebezpieczeństwa i nie wiedzielibyśmy jak go unikać. Gdyby nie złość nie umielibyśmy się ( albo byłoby nam znacznie trudniej) zmobilizować do działania, do obrony swoich praw i potrzeb. A o ileż uboższe byłoby nasze życie bez radości? Intensywność czy wręcz gwałtowność emocji daje dają nam szanse przeżywania życia w pełni. Emocje są w naszym życiu tym, czym pewne przyprawy są dla potraw- dodają naszemu życiu smaku, intensywności, barw ( inna sprawa, czy są to barwy i smaki najbardziej przez nas pożądane i czy są dla nas zdrowe). Emocje pozwalają nam doświadczać kontaktu z głęboko skrywanymi potrzebami ( lub przynajmniej tego kontaktu nie utracić). Dzięki pierwotności emocji nie straciliśmy łączności ze światem przyrody, której częścią jesteśmy. Emocje same w sobie nie są ani złe, ani dobre. To, że nie zawsze umiemy sobie z nimi radzić, czy właściwie z nich korzystać ( a można, a nawet trzeba się tego nauczyć) nie jest przecież ich winą. Poza tym emocje są rodzicami bardziej złożonych stanów emocjonalnych czyli uczuć.

Czym się różnią uczucia od emocji i czy można nad nimi zapanować?

Więc jakie są różnice między emocjami a uczuciami? Najprostsze rozróżnienie mówi, ze każda emocja jest uczuciem, ale nie każde uczucie jest emocją. Uczucia, zwłaszcza te złożone są specyficznie ludzkim doświadczeniem, podczas gdy emocje, zwłaszcza te najprostsze przezywają także zwierzęta. Emocje są zazwyczaj zależne od określonych sytuacji i krótkotrwałe. Zazwyczaj są jednorodne. Tzn, że w określonej sytuacji może wystąpić tylko jedna emocja. Emocji nie trzeba się uczyć – są wrodzone (neurofizjologicznie wiążą się z procesami zachodzącymi w pniu mózgu). Reszcie w emocjach, jak już wcześniej wspomniałem impulsywność często wyprzedza refleksyjność- czyli prościej mówiąc nasze reakcje wyprzedzają myślenie.
Tymczasem uczucia są bardziej trwale od emocji ( choć często ta trwałość tez jest różna i czasami trudna do uchwycenia). Między uczuciem a określoną sytuacją nie musi istnieć zależność. Uczucia w przeciwieństwie do emocji nie mają wrodzonego charakteru. Uczuć się uczymy– człowiek nabywa je w trakcie doświadczeń w kontaktach z innymi ludźmi (stąd o uczuciach mówi się, ze mają charakter społeczny). O ile emocja lubi występować pojedynczo, to kilka uczuć, nawet bardzo różniących się od siebie może występować jednocześnie. W przeciwieństwie do emocji refleksyjność przeważa tu nad impulsywnością. Czyli najpierw myślisz, potem działasz…Podsumowując: uczucia dotyczą przede wszystkim sfery psychiczno-duchowej człowieka.

Paleta uczuć – podział uczuć

Zapewne zauważyłeś, że inne uczucia przezywasz w kontakcie z ludźmi, ba – nawet w kontakcie z różnymi ludźmi przeżywasz inne uczucia. Inaczej doświadczasz uczucia związane z ojcostwem, macierzyństwem, inne uczucia budzi relacja z bliską ci osobą, a jeszcze inaczej z kompletnie ci obcą. Inaczej przeżywasz piękno przyrody, a inaczej dzieło sztuki. Inaczej reagujesz na niedolę i krzywdę drugiego człowieka czy zwierzęcia. Inaczej przezywasz uroczystości patriotyczne, inaczej religijne itp.
Naukowcy zajmujący się uczuciami dawno to dostrzegli, stąd jeden z podziałów uczuć to podział na:

uczucia społeczne
(interakcja z drugim człowiekiem- w tej kategorii zawierają się wspomniane przeze mnie uczucia związane z rolami życiowymi i nie tylko). Do uczuć społecznych należą m.in. przyjaźń, czułość, serdeczność, lojalność, miłość, ale też uczucie zawodu, niechęci, antypatii, nienawiści, na uczucia moralne związane z przyjętymi przez nas normami i hierarchią wartości ( np. dobrze spełniony obowiązek może wyzwolić uczucie dumy)

uczucia estetyczne
jak zachwyt nad pięknem przyrody, czy dzieła sztuki gdyby nie uczucia estetyczne nie powstałyby dzieła Leonarda, Michała Anioła, van Gogha, dramaty Szekspira itp.)

uczucia intelektualne
związane z poznaniem człowieka i poszukiwaniem przez niego prawdy( spróbujmy sobie wyobrazić świat bez epokowych odkryć naukowych, wynalazków, zdobytej przez naukowców wiedzy poszerzającej także nasze horyzonty)

uczucia religijne
związane z kontaktem z silą wyższą itp.

Uczucia można też klasyfikować ze względu na ich natężenie.

Czy zastanawiałeś się może dlaczego Stanisław Wokulski całą energię życiową i większość swoich działań podporządkował jednemu celowi – zdobyciu miłości ukochanej kobiety? Przykład bohatera ‘Lalki” jest znakomitym obrazem namiętności. Namiętności są to uczucia na tyle silne i trwałe, że podporządkowuje mu się całe swoje życie psychiczne. Wszystko, co człowiek robi lub myśli ma związek z namiętnością. Namiętność może być rozwojowa, jeżeli poprzez nią pełniej doświadczamy świata, robimy rzeczy użytecznie społeczne, a może mieć też charakter niszczący jeżeli poprzez działanie pod wpływem namiętności degradujemy się, niszczymy, sprowadzamy zło i nieszczęście na siebie i innych ludzi( dobrym przykładem ludzi ogarniętych niszcząca namiętnością mogą być znani z historii i współczesności dyktatorzy polityczni). Jest to niewątpliwie jedna z bardziej fascynujących kategorii uczuć, dlatego od niej rozpocząłem swój opis.

Afekt

Silną, jeżeli chodzi o natężenie ich przeżywania kategoria uczuć są afekty. Uczucia o nagłym początku, krótkim czasie trwania, powstające często niespodziewanie pod wpływem jakiegoś wrażenia czy doświadczenia budzącego zachwyt lub odrazę. Człowiek w afekcie może chwilowo utracić zdolność kontrolowania siebie i kierowania swoimi czynami. Pod wpływem afektu ludzie podejmują spontanicznie zachowania seksualne, dokonują czynów uznawanych za heroiczne i bohaterskie, ale też zdolni są popełnić przestępstwa i zbrodnie. Afekty bardzo przypominają emocje. Niektórzy psychologowie wręcz synonimują ze sobą te dwa pojęcia.

Wzruszenia

Wzruszenia to uczucia spokrewnione z afektami, pojawiające się nagle, zwykle krótko trwające i mające rożne stany nasilenia. Afektom i wzruszeniom często towarzyszą silne sygnały pochodzące z naszego ciała.

Nastroje

I wreszcie nastroje: Zapewne zauważyłeś, ze pewni ludzie mają skłonność do smutku, wycofania, refleksyjności, a inni wręcz przeciwnie-mimo wydawałoby się bardzo nieprzychylnych okoliczności zachowują pogodę ducha, radość i optymizm. O jednych mówi się, ze są „smutasami”, o innych, że „dobry nastrój ich nie opuszcza”. Oczywiście opisane tu sposoby funkcjonowania nie wyczerpują całego pojęcia „ nastrój”. To o czym powyżej wspomniałem to tzw. osobisty nastrój uczuciowy, który posiada każdy człowiek. Nastrój taki oczywiście może podlegać tez pewnym wahaniom ( nawet najbardziej pogodny człowiek pogrąży się w żałobie po stracie kogoś bliskiego), jest jednak czymś w miarę stałym i bardzo przewidywalnym. Oprócz osobistego nastroju uczuciowego będącego ważnym elementem portretu psychologicznego każdego człowieka skala odcieni nastrojów ludzkich jest bardzo bogata. Przebiegająca od smutku i zniechęcenia, do wielkiej radości. Podsumowując: nastroje charakteryzują się niskim natężeniem za to stosunkowo długim( nieraz bardzo długim ) czasem trwania. Każdy z nas doświadczył i często wspomina, że pewien okres życia był dla niego czasem pokoju, zadowolenia, szczęścia, lub wręcz przeciwnie- staramy się odsunąć z pamięci okresy, które wiązały się dla nas z nastrojem smutku, goryczy, przygnębienia. Dobry nastrój kojarzymy z określonymi porami dnia lub tygodnia( np. początek weekendu jest czasem nastroju zadowolenia, radości, spokoju, a zupełnie inaczej możemy odbierać koniec tego okresu).

Uczucia i emocje to temat ogromny. Istnieje wiele aspektów życia emocjonalnego, które trudno było zawrzeć na kilku stronach ( np. wpływ emocji na zdrowie człowieka). Trudno na kilku stronach zawrzeć wszystko, czemu poświęcono kilka tysięcy książek. W następnych artykułach postaramy bliżej zając się przynajmniej niektórymi z nich.

przeczytaj też: samotność
oraz asertywność, uległość, agresja